روند تکاملی سازمان همکاری شانگهای: اهداف و منافع بنیانگذاران

قبل از فروپاشی شوروی در سال ١٩٨٦، میخائیل گورباچف آخرین رئیس جمهور شوروی، در نشست ولادی وستک تمایل خود را برای بر طرف نمودن اختلافات چین و روسیه اعلام نمود و در ماه مه ١٩٨٩، دیداری تاریخی از چین به عمل آورد و با امضای موافقتنامه‌ای با دنگ شیائوپنگ، تصمیم به عادی‌سازی روابط دو جانبه گرفت. در چنین شرایطی در سال 1990، يك توافق اوليه ميان اتحاد جماهير شوروي و جمهوري خلق چين براي كاهش تأسيسات و نيروهاي نظامي در نواحي مرزي دو كشور و اتخاذ اقدامات اعتماد‌سازي، منعقد گرديد، اما اين توافق به دليل فروپاشي شوروي به اجرا در نيامد. در نهایت، در تحولی مهم پیمان دوستی و همکاری میان روسیه و چین در سال ١٩٩٥منعقد شد که مهم‌ترین رئوس آن را مقابله با هژمونی آمریکا، علامت‌گذاری ٤٣٧٠ کیلومتر مناطق مرزی بین دو کشور و انتقال و فروش تکنولوژی نظامی و عرضه انرژی و مواد خام و مقابله با افزیش موج اسلام‌گرایی در آسیای مرکزی تشکیل می‌داد.

بر بستر چنین تحولاتی، در تاريخ 26 آوريل سال 1996، پنج كشور روسيه، چين، قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان در شهر شانگهاي چين تصميم گرفتند كه به منظور تقويت اعتماد نظامي در نواحي مرزي خود، تشكلي تحت عنوان «گروه شانگهاي پنج»  تشكيل دهند. در واقع برای اولین بار در تاریخ، چین، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی در قالب توافقنامه‌ای برای همکاری‌های نظای و اقتصادی گرد هم آمدند و حفظ و ثبات امنیت منطقه را در دستور کار خود قرار دادند. با گذشت زمان، عملكرد مناسب، موفقيت‌ نسبي و گسترش حوزه وظایف و ماموریت گروه شانگهاي پنج با توجه به توافقات اولیه، زمينه‌ساز تبديل آن به يك سازمان منطقه‌ای تحت عنوان «سازمان همكاري شانگهاي»،  در سال 2001 شد. از سویی دیگر در همین سال ازبکستان به عنوان ششمین عضو سازمان پذیرفته شد. پيوستن چهار كشور ايران، هند، پاكستان و مغولستان به اين سازمان به عنوان اعضاي ناظر در سال 2004، موجب افزايش بيش از پيش توجه جامعه جهاني به سازمان همكاري شانگهاي گرديد.

در حال حاضر كشورهاي عضو و ناظر سازمان همكاري شانگهاي از توانايي‌هاي بالقوه وسيعي برخوردار مي‌باشند. وسعت جغرافيايي اين سازمان 37 ميليون كيلومتر مربع و جمعيت آن بالغ بر دو ميليارد و هفتصد ميليون نفر می‌باشد. حدود 20 درصد ذخائر نفت جهان و حدود 50 درصد ذخائر گاز جهان در حوزه اين سازمان قرار دارد. اين منطقه از نظر موقعيت ژئوپوليتيك و ژئواستراتژيك، از اهميت زيادي برخوردار است. با توجه به اينكه پيش‌بيني می‌شود كه در نيمه دوم قرن بیست و یک، موقعيت اقتصادي و سياسي آسيا در نظام ‌بین‌الملل جايگاه ويژه‌اي پيدا خواهد كرد، لذا از اين منظر نيز  نقش سازمان همكاري شانگهاي بيش از پيش مورد توجه جامعه جهاني قرار خواهد گرفت. اما در روند شکل‌گیری و گسترش سازمان همكاري شانگهاي، نقش دو كشور جمهوري خلق چين و فدراسيون روسيه به عنوان دو عضو دائم شورای امنیت و از قدرت‌های بزرگ كنوني نظام ‌بین‌الملل، از اهميت و تاثيرگذاري به مراتب بيشتري نسبت به ساير اعضاء برخوردار است. يكي از مهم‌ترین دلايل توجه جامعه جهاني به سازمان همكاري شانگهاي را نيز بايد نقش آفريني اين دو قدرت بزرگ در روند تحولات آن دانست.

با توجه به نکات یاد شده، این پرسش مطرح می‌شود که اهداف و منافع دو کشور چین و روسیه در روند شکل‌گیری و پویایی سازمان همکاری شانگهای چه بوده است؟ به عبارتی دیگر، این اهداف و منافع چه تاثیری بر روند تحولات این سازمان منطقه‌ای داشته است؟ بر پایه پرسش‌های فوق، مقاله پيش‌رو درصدد است با رويكردي توصيفي ـ تحليلي به نقش، اهداف و منافع دو كشور جمهوري خلق چين و فدراسيون روسيه در قبال سازمان همكاري شانگهاي در سه سطح سياسي، دفاعي ـ امنيتي و اقتصادي بپردازد، تا درك بهتر و جامع‌تري از تحولات اين سازمان منطقه‌ای در نظام نوين ‌بین‌الملل و نيز حوزه ژئوپليتيك اوراسيا حاصل شود.

دانلود مقاله