10 ارديبهشت 1390
مقدمه
سرانجام آمریکا و روسیه پس از ماه‌ها گفت‌و‌گو بر سر قراردادی تاریخی، برای کاهش تسلیحات اتمی به توافق رسیدند. توافق روسیه و آمریکا بر سر کاهش تعداد کلاهکهای هستهای خود، در جریان گفت‌و‌گوی تلفنی روز جمعه ۲۶ مارس، میان رهبران دو کشور صورت گرفت و روز ۸ آوریل در پراگ با برگزاری مراسمی نمادین به امضای روسای جمهور دو کشور رسید. هر چند امضای پیمان جدید کاهش تسلیحات استراتژیکی تهاجمی موسوم به "استارت جدید" که "استارت ٢" نیز خوانده میشود، مرحله‌ای مهم در تجدید[1] روابط مسکو و واشنگتن است، اما مسئلۀ توسعۀ ناتو به سمت شرق، برنامه‌های کاخ سفید برای استقرار تجهیزات سپر ضد موشکی در اروپای شرقی و مواضع پنتاگون در آسیای مرکزی و قفقازجنوبی، از جمله اختلافات آمریکا و روسیه می‌باشد که همچنان باقی است . بدین دلایل اینک این سوال مطرح است که پیمان استارت جدید تا چه اندازه ضمانت اجرایی دارد؟، چرا طرفين بر امضاي دوباره قرار داد استارت 1 تاكيد و خواستار احياي آن شدند؟ و پیمان جدید چه تاثیری بر روابط دو کشور از جمله در موضوع مسأله هستهای ایران خواهد داشت؟
مضامین پیمان استارت جدید
پیمان استارت جدید در سه بخش سازمان یافته است. بخش اول، متن پیمان می‌باشد. بخش دوم متشکل از پروتکل پیمان که شامل حقوق و تعهدات اضافی مرتبط با مفاد پیمان است و در واقع حقوق و تعهدات در این دو سند است. بخش سوم شامل ضمیمههای فنی و پروتکل است. امضاء کنندگان پیمان پذیرفتهاند که هر سه بخش از نظر قانونی الزام آور است.[1] بر اساس مفاد پیمان استارت جدید، پس از 7 سال از لازم الاجرا شدن این پیمان، نباید تعداد موشک‌های بالستیک[2] و زیردریاییهایی که قابلیت حمل کلاهک هستهای[3] دارند، برای طرفین بیش از 700 فروند و موشک بالستیک و زیردریایی غیر مستقر از 800 فروند بیشتر باشد؛ همچنین نباید موشک‌های بالستیک و زیردریاییهایی که دارای کلاهک هستهای هستند، برای هر یک از طرفین از 1550 فروند تجاوز کند.[4] این در حالی است که آمریکا در زرادخانه اتمي خود 9 هزار و 500 کلاهک هستهاي و روسيه حدود 13 هزار کلاهک دارد که از اين تعداد 2500 کلاهک اتمي آمریکا و حدود 5 هزار کلاهک روسيه آماده استفاده مي‌باشند.
مدت اعتبار قرارداد جدید، ده سال خواهد بود. پیمان جدید جایگزین و در واقع اصلاحیه قرارداد "استارت ۱" درباره کاهش تسلیحات استراتژیک است. قرارداد "استارت ۱" در سال ۱۹۹۱ منعقد شد و اعتبار آن در دسامبر سال گذشته به پایان رسید.[5] با وجود آنکه قرارداد استارت ٢ در سال ١٩٩٣، میان آمریکا و روسیه امضا شده بود، اما این پیمان هرگز اجرایی نشد. در استارت 2 طرفین توافق کرده بودند که تعداد کلاهکهای هستهای خود را حدود ٣٠٠٠ تا ٣٥٠٠ عدد کاهش دهند.[6]
رویکرد آمریکا به پیمان استارت جدید
باراک اوباما در آوریل ٢٠٠٩، در شهر پراگ اعلام کرد که آمریکا خواستار صلح جهانی بدون سلاحهای هستهای است. از همین رو با به سرانجام رسیدن مذاکرات کاهش تسلیحات هستهای روسیه و آمریکا، این شهر به طور نمادین برای امضای این پیمان انتخاب شد. در همین راستا دولت اوباما در گزارش جدید خود از بازنگری سیاستهای هستهای آمریکا[7] که همزمان با امضاي استارت جدید انتشار یافت، با تاکید بر این موضع تصریح کرده است که دولت آمریکا با وجود پیگیری سیاست کاهش تسلیحات هستهای، برای حفظ امنیت آمریکا، همچنان خود را پایبند حفظ امنیت زرادخانههای هستهای این کشور میداند و حتی برای خود حق استفادۀ تلافیجویانه از سلاحهای بیولوژیکی و شیمیایی را محفوظ میداند.[8] در واقع چنانچه به لحاظ تاریخی نیز ریچارد نیکسون در کتاب پیروزی بدون جنگ خود تصریح میکند؛ از نظر مقامات آمریکایی که داعیه اداره جهان را دارند، در رقابت هستهای، کنترل تسلیحات نمیتواند جانشین بازدارندگی شود، لذا مذاکره به منظور تثبیت استراتژیک زمانی آغاز میشود که اقدامات لازم برای بازدارندگی صورت گرفته باشد.[9] در حقیقت دور از ذهن نیست که بازدارندگی، یکی از رویکردهای آمریکا قبل از امضای پیمان استارت جدید نیز بوده است. ضمن اینکه پیمان استارت جدید تنها دربرگیرنده کاهش کلاهکهای اتمی بوده و شامل سایر تسلیحات پیشرفته کشتار جمعی چون سلاحهای بیولوژیکی و شیمیایی و سلاحهای جدید نمی‌شود. البته آمريكا اين پيمان را عاملي براي كاهش فعاليت نظامي روسيه در آمريكاي لاتين و خاورميانه نیز ارزيابي مي‌كند. همچنین، آمریکا چند هدف اصلي دیگر را نيز از اين پيمان دنبال مي‌كند و آن سوق دادن روسيه به حضور در جنگ افغانستان و دور ساختن روسيه از چين و هند مي‌باشد؛ چرا که کاهش تنش شرق-غرب، شرق را بیش از غرب دچار شکاف میکند، در حالی که این پیمان زمینه را برای فعالیتهای نظامی غیر هستهای فراهم‌تر میکند. علاوه بر این، تصویب پیمان استارت جدید، اعمال فشار بر ساير كشورها براي كنار نهادن فعاليت‌هاي نظامي و هستهاي را توجيه میكند.
رویکرد روسیه به پیمان استارت جدید
در روسيه نيز وضعيت مشابهي مشاهده مي‌شود. روسيه اين پيمان را عاملي براي مقابله با توسعه‌طلبي نظامي آمريكا در مرزهاي خود مي‌داند؛ چنانكه آن را از اصول و پيش شرط‌هاي خود براي انجام مذاكرات هستهاي با آمريكا قرار داده است. رئيس جمهوري روسيه با طرح شروطي، آمادگي کشورش را براي جايگزين کردن پيمان جديدي به جاي معاهده کاهش تسليحات راهبردي (استارت 1)، اعلام کرد. ديميتري مدودف اعلام کرد روسيه در صورتي آماده جايگزين کردن پيماني جديد به جاي استارت يک است که آمریکا نگراني‌هاي روسيه درباره سپرموشکی و غیره را درک کند. روز 8 آوریل، در جریان انتشار خبر امضای پیمان جدید "استارت" نیز اعلام شد که اجرای این پیمان تا زمانی که افزایش امکانات سپر ضد موشکی آمریکا تهدیدی برای توان هستهای استراتژیکی روسیه ایجاد نکند، ادامه خواهد داشت. این مطلب در بیانیه یک جانبه روسیه آمده است، که همزمان با امضای پیمان "استارت" صادر شد. در این بیانیه آمده است: «این پیمان فقط در صورتی اجرا شدنی است که افزایش توان سیستم سپر ضد موشکی آمریکا از نظر کیفی و کمی صورت نگیرد».[10] "سرگئی لاوروف"، وزیر امور خارجه روسیه نیز دو روز پیش از امضای پیمان استارت جدید اعلام کرد که روسیه این حق را برای خود محفوظ خواهد داشت که اگر واشنگتن به طور محسوسی توان سپر موشکی خود را افزایش دهد، از پیمان کاهش تسلیحات استراتژیکی تهاجمی موسوم به "استارت" خارج شود. وی گفت: «اگر افزایش کیفی و کمی توان سپر ضد موشکی آمریکا بر کارایی توان هستهای روسیه تاثیر محسوسی بگذارد، روسیه حق خروج از پیمان کاهش تسلیحات استراتژیکی تهاجمی را خواهد داشت». به گفته وزیر امور خارجه روسیه، مسکو خود سطح چنین تاثیری را تعیین خواهد کرد. وی تاکید کرد که این شرط ویژۀ روسیه، هماهنگ شده است.[11]
مساله مهم دیگر برای روسیه این است که قرارداد جديد در زمینه تسليحات تهاجمي راهبردي نیز شرایط را به نفع آمریکا مي‌سازد؛ چرا که زرادخانه اتمي کشورهاي عضو ناتو همچون فرانسه و انگليس، مشمول این قرارداد نمیشوند.[12] در واقع هيچ يک از قدرت‌هاي هستهاي موجود در جهان، حتی چین و کره شمالی، متحد روسيه نيستند. در حالی که اسرائیل و کشورهای عضو ناتو متحدین آمریکا می‌باشند. ضمن اینکه قابلیت آمریکا در سایر سلاحهای پیشرفته جدید نیز به مراتب بالاتر از روسیه است. با وجود این دغدغهها و نگرانیها در روسیه، به نظر میرسد جلب نظر مساعد آمریکا برای اهداف اقتصادی چون پیوستن به سازمان تجارت جهانی و بازگشت جدی به گروه هشت کشور صنعتی از اهداف مسکو برای امضای این پیمان نمادین است که الزامات ناگزیر اقتصادی روسیه نیز آن را ایجاب میکند. (برای کاهش هزینه نگهداری تسلیحات هستهای خارج از رده).
مواضع مشترک آمریکا و روسیه در قبال پیمان استارت جدید
در كنار آنچه از مواضع و اهداف دو كشور ذكر شد، اكنون اين سوال مهم مطرح است كه چرا طرفين بر امضاي دوباره قرار داد استارت 1 تاكيد و خواستار احياي آن شدند؟ در بررسي دلايل اين رويكرد به اهداف داخلي، متقابل (یعنی در حوزه روابط دوجانبه آمریکا و روسیه) و همچنین جهاني دو كشور مي‌توان اشاره كرد:
اولاً برای دو قدرت هستهای که تسلیحات هستهای آنان توانایی نابود کردن جهان را دارد، غیرمسئولانه است که در برابر افکار داخلی و جهانی، قدمی برای کاهش خطر جنگ هستهای برندارند. در واقع ارائه تصویر روشن در برابر افکار عمومی، مستلزم پذیرفتن مذاکره در این مورد است؛ به خصوص اینکه دو كشور تلاش دارند در تمام عرصه‌های بين‌المللی نقش مؤثری ایفا كنند. این در حالی است که تشديد تنش‌ها به ويژه در حوزه نظامي، موجب شده است تا ساير سياست‌هاي جهاني آنها نيز تحت‌الشعاع قرار گيرد. لذا اكنون دو كشور براي كاهش این تنش و تقابل‌ها در عرصه بين‌الملل، به برخي توافقات دو جانبه از جمله در عرصه نظامي روي آورده‌اند.
دوم آنکه دو كشور در بعد اقتصادي با چالشهاي گستردهاي مواجه هستند و نگهداری از تسلیحات هستهای غیرپیشرفتۀ گذشته هزینههای سرسامآوری را به دو کشور تحمیل میکند و از هزینههای مدرن سازی میکاهد. به ویژه اینکه هزينه‌هاي نظامي دو كشور كه اثرات بسياري بر اقتصاد آنها داشته با اعتراض‌های داخلی مواجه شده است.
سومین نکته درباره پیمان استارت جدید، به حوزه شمول این پیمان بازمیگردد. چنانچه در سطور بالا اشاره شد، پیمان استارت جدید تنها شامل یک رده از سلاحهای کشتار جمعی یعنی کلاهکهای اتمی است و حتی در این زمینه نیز به معنای رسیدن به نقطه صفر نیست و تنها معطوف به کاهش سلاحهای استراتژیک هستهای است. در واقع با اجرای کامل این پیمان، همچنان آمریکا و روسیه در موضع برتر از لحاظ قدرت نظامی هستهای قرار خواهند داشت، حتی می‌توان گفت عملاً قدرت این کشورها در زمینۀ کنترل بازیگران جدید در حوزه افزایش توانمندی نظامی اتمی بالا میرود. به عبارت دیگر، با امضا و حتی اجرای پیمان استارت جدید، همچنان توازن قدرت میان آمریکا و روسیه و سطح رقابت‌های دو کشور پا بر جا خواهد بود.
پیامدهای استارت جدید
از دیدگاه خوشبینانه اجرای این پیمان موجب تأکید بر تعهد جهانی برای کاهش تسلیحات هستهای تلقی خواهد شد. نکته حائز اهمیت دیگر در خصوص این معاهده اختلاف‌نظرهایی است که در متن دو کشور در قرارداد جديد انعکاس نیافته است و آینده آن را می‌تواند تهدید نماید. مسأله تصميم آمریکا براي استقرار سامانه موشکي خود در اروپاي شرقي از جمله مواردی است که مسکو با توجه به اين مساله و مشروط ساختن قرارداد جديد با کاهش تسليحات تهاجمي راهبردي، بر آن اصرار داشت. اما در نهایت روسیه به ارائه اعلامیه یکجانبه در این باره اکتفا کرد که پایبندی مسکو به پیمان جدید را مستلزم احساس امنیت این کشور در مقابل سپر موشکی آمریکا داشته است. در واقع همین امر نشان میدهد که برخلاف تاکید واشنگتن بر الزام‌آور بودن پیمان استارت جدید، مسکو این الزام را تعهد آمریکا به ملاحظات امنیتی خود ساخته است. از سوی دیگر در پیمان استارت جدید برخی امور مانند مدرن‌سازی تسلیحات هستهای، به پروتکل ضمیمه آن و یا مذاکرات آینده موکول شده است. همینطور مسئلۀ ارتباط میان تسليحات تهاجمي راهبردي و تسليحات دفاعي است که به طور شفاف در پيمان به آن پرداخته نشده است. این در حالی است که تجهيز و مدرن‌سازي تسليحات تهاجمي با کلاهک‌هاي غير هستهاي یکی از نگراني‌های روسيه است. سوابق گذشته نشان میدهد که آمريكا به رقم ادعاهاي فراوان براي نابودسازي زرادخانه‌هاي تسليحاتي خود، همچنان به ساخت نسل جديد اين سلاح‌ها در قالب طرح سپر موشكي و سيستم‌هاي بازدارند ادامه میدهد.
لذا با توجه به اینکه آمریکا در زمينه سلاح‌هاي غير هستهاي نسبت به روسیه برتري مطلق دارد، توان دفاعي آمریکا با عقد قرارداد کاهش تسليحات هستهای با روسيه، موجب کاهش توان نظامی آن کشور نمي‌شود. در واقع با قرارداد جديد و کاهش تسليحات تهاجمي راهبردي موقعیت برتر آمریکا را در زمينه سلاح‌هاي غير هستهاي تثبيت مي‌کند. به دلایل مذکور، برخی از کارشناسان معتقدند اين پيمان بیشتر از جنبه تبليغاتي اهمیت دارد؛ زیرا طرفین به تقویت توان هستهاي در دكترين‌های دفاعي خود کماکان پایبندی نشان می‌دهند. با این حال به نظر میرسد که هرگونه سرپیچی طرفین از توافق‌های استارت جدید، در کوتاه مدت، موجب افزایش تنش بیشتر و پیچیده‌تر شدن روابط مسکو و واشنگتن خواهد شد و در نتیجه بر مذاکرات دو کشور درباره موضوعات دیگر نیز تاثیر منفی خواهد گذاشت.
در مجموع به نظر میرسد پیش‌قدمی دولت اوباما درباره مذاکرات کاهش تسلیحات هستهای و در نهایت امضاء پیمان استارت جدید، به نوعی پاسخ به ابهاماتی است که در افکار عمومی جهان در خصوص برنامه هستهای وی به وجود آمده است. البته در حاشیه امضای معاهده استارت جدید، آمریکا مانند گذشته سعی نمود تا از فرصت به دست آمده برای حمله به برنامۀ هستهای ایران و جلب همکاری روسیه برای اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران بهره گیرد. چنانچه کلینتون، وزیر خارجه آمریکا اعلام کرد توافق بر سر پیمان جدید، همچنین هشداری به کشورهایی مانند ایران و کره شمالی است.
پانوشت‌ها:
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - RESET
--------------------------------------------------------------------------------
[1] .” Key Facts about the New START Treaty”, Office of the Press Secretary , The White House , March 26, 2010, Available Online at 2010-04-09 Flowed By: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/key-facts-about-new-start-treaty.
[2] . Intercontinental Ballistic and Cruise Missiles.
[3] . Submarine-launched ballistic missile (SLBM).
[4] . Article I1 of The New Start Treaty Between The United States Of America And The Russian Fedration On Measures For The Further Reduction And Limitation Of Strategic Offensive Arms.
[5] . Zhang Chongfang , “New U.S.-Russia pact signals new start for nuclear disarmament” , Xinhua,2010-04-07,http://news.xinhuanet.com/english2010/indepth/ 2010-04/07/c_13240479. Htm.
[6] .” Strategic Arms Reduction Treaty (START II) “, Fedration of American Scientistis (fas.org) ,Available online at 2010-04-09 Flowed By:
http://www.fas.org/nuke/control/start2/index.html.
[7] . The Nuclear Posture Review.
[8] . Ewen MacAskill, "Barack Obama's radical review on nuclear weapons reverses Bush policies", Guardian , Tuesday 6 April 2010 , See Also : "Nuclear Posture Review Report", April 2010, Available online at 2010-04-10 Flowed By:
http://www.defense.gov/npr/docs/2010%20Nuclear%20Posture%20Review%20Report.pdf.
[9] . فریدون دولتشاهی، پیروزی بدون جنگ، ریچارد نیکسون، انتشارات اطلاعات، سال ١٣٨٥، صفحه ١٨٣.
[10]. « تاریخچه و توضیحاتی درباره پیمان "استارت"»، ریانووستی، 19 فروردین 1389، (8 آوریل 2010). [11]. "روسیه راه خروج از پیمان جدید "استارت" را برای خود باز می‌گذارد"، خبرگزاری «ریا نووستی»،
1389 / 01 / 17.[12] . Alexei Chernichenko, “New START Treaty to add to global disarmament – pundits”, The Voice of Russia, Apr 8, 2010.
